مفهوم شادی
به راستی چه کسی را شاد می‏دانید؟ آیا شادی یعنی دست‏افشانی و پایکوبی و دست انداختن دیگران و شوخی و مزه‏پرانی؟ یا شادی به معنای نشاط و سرزندگی است و آمادگی برای تلاش و پیشرفت؟
بسیاری را دیده‏اید که بر روی سن تئاتر و پرده سینما و صحنه زندگی، شاد و خوش و سرحال می‏نمایند و چون به ژرفای روحشان بروی، با خود نیز مشکل دارند و فقط با لبان خویش می‏خندند و از درون، نشاط ندارند. اشتباه نشود! من منکر لبخند و چهره گشاده و روی باز و خوش نیستم، بلکه اینها را تنها یکی از نمودها و نشانه‏های شادی می‏دانم که به گونه همیشگی و ضروری هم نشان دهنده شادی نیستند. شادی واقعی، درون را فراخ می‏دارد و سپس طلیعه آن بر لبْ پدیدار می‏شود. شادی درونی، انرژی‏های متراکم در لایه‏های زیرین روح را بیرون می‏کشد و آنها را به شکل انرژی جنبشی و در حرکت و خروش و تلاش و کوشش، آزاد می‏کند. به فرموده امیر مؤمنان: «سُرور، روح را گشاده می‏دارد و نشاط را از درون به سطح می‏آورد و غم، عکس این کار را می‏کند».
انسان شاد، بر واقعیت‏های تلخ زندگی چشم نمی‏بندد و آنها را انکار نمی‏کند و به هنگام رویارویی با سختی‏ها و مشکلات، به بی‏خیالی فرو نمی‏رود. او خواستار فرار و بی‏خبری و پناه بردن به وسایلی برای لحظه‏ای فراموشی نیست، بلکه او این سختی‏ها را فرصت ارائه قابلیت می‏بیند و مشکلات را نیروی مقاوم، تا طبق اصل فیزیک، بتواند کار ایجاد کند. اصطکاک را به خاطر آورید. بسیاری از آن ناراحت‏اند؛ اما تا نباشد، راه رفتن و دویدن و حرکت ماشین، تحقق نمی‏پذیرد و دلیل آن هم درماندن همه، روی یخ و برف است.
انسان مورد نظر اسلام، انسان نشاط و حرکت و خسته نشدن است و از دل سیاهی غم، ستاره لبخند را برون آوردن. انسان شاد، خوش‏خیال نیست ؛ اما خوش‏گمان است. او بیهوده نمی‏خندد؛ اما امیدوارانه لبخند می‏زند. او دچار توهّم و خیال نیست؛ اما مثبت‏اندیش است و سرانجام، او فقط به خود و شادی خود نمی‏اندیشد، به شاد کردن دیگران هم می‏پردازد.
شادی و شاد کردن
انسان مسلمان، هستی را هدفمند می‏بیند، خدا را ناظر و مدیر و مدبّر می‏داند و نیز او را دوستدار خود، و این همه زمینه بیم نداشتن از آینده و خو گرفتن با دنیا و دوست شدن با طبیعت را برای او فراهم می‏آورد، اگر ما بدانیم که همه کارهای خدا برای سودرساندن به ما و همه هستی در جهت خیر و کمال ماست.
از چه غمگین می‏شویم؟! اگرچه لحظه‏هایی، ظاهر برخی چیزها تلخ و گزنده است و همچون نیش، به زخم قلب فرو می‏رود، اما با آگاهی از پاکیِ بر آمده از هر سختی و مصیبت تحمل آن و با اندک درنگ، می‏توانیم آن را جامی شیرین بیابیم: شراب شادی، چهره ما را دوباره گلگون کند و سرخی شور را بر زردی غم و بیم، چیره کند.
کسی منکر این نیست که در نخستین لحظه‏های زلزله و بمباران و تصادف و سرقت، نمی‏توانیم لبخند بزنیم، اما می‏توانیم در ساعاتی بعد، غم فروخورده را از رگ‏های تاک درون، بالا کشیم و با شهد صبر و تحمّل، آن را شیرین‏ترین نوشیدنی روح کنیم. در این لحظه‏ها اندیشیدن به دیگران هم ثمربخش است. غم دیگران زدودن و محبّت خویش را نثار کردن، از دو سو، شادی را افزایش می‏دهد: اوّل، مجموع شادی گروه و جامعه را افزایش می‏دهد و به سبب ارتباط دوسویه و تعامل فرد و اجتماع، بخشی از آن، به من باز می‏گردد؛ دوم، به دلیل ساختار روح انسانی، شادکردن دیگران، موجب افزایش مستقیم شادی شخص شاد کننده می‏شود. هم تجربیات انسانی بر این مطلب گواهی می‏دهند و هم پیش‏تر از آن، روایات رسیده از امامان معصوم)ع(. شما لذّت خوردن فلان غذا را چند سال در کام خود دارید و همین را با شادیِ دادن یک سیب به کودک همسایه مقایسه کنید و یا هل دادن ماشین فرسوده یک غریبه و به خاطر سپردن لبخند تشکرآمیز او را از پشت پنجره باران خورده‏اش.
امام صادق)ع( می‏فرماید: «هر مؤمنی که گره از کار مؤمنی دیگر بگشاید و او را از سختی بیرون کشد، خداوند نیز کار او را در دنیا و آخرت آسان می‏کند. و او با دلی خوش و خرّم، محشور می‏شود و اگر این شادی‏بخشی را به کودکی یتیم نثار کرده باشد، شادی‏اش، راهنمای بیرون‏برنده از تنگناهای محشر و رهنمون کننده به‏سوی خانه ویژه‏اش در بهشت، یعنی سرای سرور و خانه شادی می‏شود».(24) و سعدی چه زیبا این نکته را به شعر کشیده است:
یکی خارِ پای یتیمی بکند
به خواب اندرش دید صدر خُجند
همی گفت و در روضه‏ها می‏چمید
کز آن خار، بر من چه گل‏ها دمید!
آری، الگوی دین برای یک انسان شاد، انسانی است با روی گشاده، غم خویش فرو خورده و به شاد کردن دیگران پرداخته و به سان ستاره، درون پُر از سوز و برون به شادی و چشمک. چنین کسی تنها به شادی خود اهمّیت نمی‏دهد؛ چون می‏داند که شادی عمومی، شادی او را هم به ارمغان می‏آورد و می‏فهمد که «دست‏افشانی» در کنار «دست گدایی» و «پایکوبی» در نزدیکی «پای در بند»، حقیقی و همیشگی نیست ؛ بلکه دست دیگران را گرفتن و برای بهروزی خود و دیگران پا بفشردن، و بند از دیگران باز نمودن، شادمانی روحی را تحفه این راه هموار می‏کند.
شادی‏های مانا و شادی‏های خیالی
به من اعتراض کنید و بگویید: بسیاری را دیده‏ایم که تنها به خود می‏اندیشند و از همه مواهب واقعی و خیالی سود می‏جویند و می‏خورند و می‏پوشند و خوشی می‏کنند و حتی بر دیگران هم بند می‏نهند و به حیله و حُقّه، مال یتیمان را می‏خورند. و من می‏پرسم: آیا اینان انسان مانده‏اند و یا تغییر ماهیت داده‏اند؟ آیا سعدی این بی‏غمان از محنت دیگر آدمیان را انسان نامیده است و آیا ما با مراجعه به خود نمی‏توانیم به این نکته برسیم که گوشه‏ای از وجود ما، با دیگران ارتباط دارد و به آنها پیوسته است؟
و باز می‏پرسم، آیا این شادی‏ها می‏پاید و می‏ماند؟ چگونه می‏تواند مقام و موقعیت و مال از دست رفتنی و موّقت و ناپایا، شادی همیشگی و جاودان به ارمغان آورد؟ چگونه چیزی که خود، همیشه و محکم و استوار نیست، وابسته و دلبسته آن، همیشه بپاید؟ تنها غفلت ما از نگریستن به آغاز و پایان و اندکی دورتر، فرجام و نهایت این خوشی‏های ظاهری است که سبب به اشتباه‏افتادن ما می‏شود و چند صباحی ریخت و پاش و ولخرجی و خوشی ایام کوتاه و محدود جوانی را شادمانی روحی می‏دانیم.
امام علی)ع( به ابن عباس همین پیام را می‏دهد که: «مباد به جز آنچه در نهایت به تو می‏رسد، شادی کنی!» و مباد که ما آخر و نهایت کار را در همین دنیا جستجو کنیم!
اِبراز شادی
احادیث متعددی ما را به ابراز شادی و پوشاندن غم، توصیه کرده است و مؤمن را گشاده‏رو و خندان، و منافق و کافر را اخمو و ترشروی دانسته‏اند. پیشوایان ما سرور مؤمن را در چهره‏اش و غم او را در دلش می‏خواسته‏اند و گشاده‏رویی را خوی نیکان، گونه‏ای پذیرایی از مهمان، خیر رساندن به دیگران، از میان برنده کینه دشمنان و رشته جذب کننده دوستان می‏دانسته‏اند.
گاه امامان ما (ع) از اصحاب خود سراغ می‏گرفتند و از وجود خنده و شوخی در میان آنان می‏پرسیدند و اگر شاد نبودند، توصیه به مزاح و شوخی می‏کردند و آن را از لوازم خوشخویی می‏دانستند و به رفتار پیامبر(ص) استشهاد می‏کردند. آنان خود از طریق لبخند و مزاح، این شادی را ابراز می‏کردند و تنها حدّی برای آن در نظر می‏گرفتند. یک حدّ در اندازه شوخی بود که افراط در آن را گونه‏ای سبکسری و موجب از میان رفتن هیبت و وقار انسان می‏دانستند و حدّ دیگر در محتوای آن. پیشوایان ما خواستار آن بودند که ما شوخی کنیم، اما با شوخی خود به کسی آزار نرسانیم؛ به خنده و گفتگوی فرح‏انگیز بپردازیم، اما کسی را نترسانیم و همچنین دروغ و مسخره کردن دیگران در میان نباشد. رعایت این حدود، خود به خود شوخی را تقلیل می‏دهد اما آن را از بین نمی‏برد.
شوخی، روغن روان کننده چرخ زندگی است و همچون آن، صلابتی لازم دارد و اندکی روانگر. نمی‏توان این دو را جا به جا کرد. اگر بیشترینه چرخ از مایع روان ساخته گردد و اندکی صلابت و جدّیت، برپا نمی‏ایستد و به حرکت نمی‏افتد. زندگی بر مدار جدّیت و کوشش می‏چرخد و گاه به اندازه لازم، تنفس‏ها و شوخی‏هایی می‏طلبد و اینها هم برای گرفتن انرژی بیشتر و حرکت سریع‏تر و روان‏تر، و هم از این رو، آن جا که خود مانعی می‏شود، دیگر فلسفه وجودی خود را از دست می‏دهد. ما از شادی و شوخی، ارتباط بهتر با خود و اجتماع را انتظار داریم و آن جا که شوخیِ ما آزاررسان و یا ترسناک و همراه دروغ و حقّه است، این انتظار، برآورده می‏شود؟
آیا کسی که با ارسال ویروس رایانه‏ای، همه زحمات چند ماهه دوستش را دستخوش اختلال می‏کند، می‏تواند ادعای دوستی و شوخی کند؟ آیا از کسی که در مجلسی دوستانه، دستش انداخته‏ایم و با ریشخند کردن او، دیگران را خندانده‏ایم، می‏توان انتظار تلافی و انتقام‏گیری نداشت؟!
شخصی می‏گوید: با پیامبر اکرم(ص) در مسجد نشسته بودیم. فردی وارد شد و فراموش کرد که کفش‏هایش را همراه خود ببرد. مردی آمد و آنها را برداشت و پنهان کرد. صاحب کفش به دنبال آنها گشت و کسی راهنمایی‏اش نکرد و در پایان، همان مرد، کفش‏هایش را نشان داد و در پاسخ پیامبر(ص) گفت: «از سر شوخی چنین کردم» و پیامبر(ص) چند مرتبه فرمود: «پس با هراس و ترس مؤمن چه می‏کنی؟!».
گفتنی است ما شادی‏های دسته جمعی را رد نمی‏کنیم. عروسی‏ها و جشن‏های همگانی همه از نظر اسلام مقبول‏اند و باید هم با شادی همراه باشند، اما شادی خردمندانه و نه بیرون برنده از راه درست زندگی.
ابراز شادی به شکل کف زدن، سرود خواندن، هلهله و مسابقه، همه آزاد است و حتی برخی از آنها در حضور معصوم(ع) هم صورت گرفته است ؛ اما هیچ یک، همراه آزار رساندن به دیگران، راه بر دیگران بستن، دیگران را از خواب پراندن و شیشه شکستن و هرزه‏درایی و بی‏ادبی و تجاوز به حقوق دیگران نبوده است.
اسلام، دین خرد و فطرت است و تنها شوخی و شادی‏ای را اجازه می‏دهد و توصیه می‏کند که سازگار با فطرت و یاور زندگی باشد و نه غفلت‏زا و باری بر دیگر بارها.
اسلام می‏گوید: شاد باشید از درون و ابراز شادی کنید در برون، و دیگران را شاد کنید و تنها به خود نپردازید تا به شادی حقیقی دست یابید و برای ابراز شادی و شاد کردن دیگران، راه‏ها و ابزارهایی کارآ، بی‏خطر و بی‏آزار بجویید.